İnsani İkamet İzni : Başvuru , Red, İptali ve Hukuki Rehber

Giriş

Türkiye’de yabancıların ikamet edinmesi, 6458 sayılı “Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu” (YUKK) ve bunun uygulama yönetmeliğiyle düzenlenmiştir. Bu düzenlemeler arasında “insani ikamet izni” özel bir yere sahiptir. Çünkü normal ikamet izni türlerinin şartlarını sağlayamayan, fakat insani nedenlerle Türkiye’de kalması makul görülen yabancılar için bir “istisna” imkânı sunar.

Ancak bu izin türünde de red kararları verilebileceği gibi verilen iznin iptali de mümkündür. Bu durumda, bir yabancı için temel haklarının korunabilmesi adına red kararına karşı iptal davası açmak hayati önem taşır. 

İnsani İkamet İzni Nedir?

Hukuki Dayanak

• İnsani ikamet izni, YUKK’un 46 ve 47. maddelerinde düzenlenmiştir. Ayrıca YUKK’un Uygulanmasına İlişkin Yönetmeliğin 44. maddesi de bu izni düzenler.
• Bu izin, diğer ikamet türlerinin şartlarını sağlayamayan kişilere, “istisnai” durumlarda Türkiye’de ikamet hakkı tanımayı amaçlar.

Kimler İçin Uygulanabilir?

İnsani ikamet izni verilmesi düşünülebilecek bazı durumlar şunlardır:

• Çocuğun yüksek yararı ilkesi gözetildiğinde,
• Başvuru sahibinin göndermesi mümkün olmayan bir ülkeye geri gönderilmesi hâlinde,
• Kamu düzeni veya kamu güvenliği açısından Türkiye’ye alınmasının veya kalışının makul görüldüğü hallerde,
• Diğer ikamet türlerine hak kazanma şartları mevcut değilse,
• Olağanüstü insani olay (savaş, doğal afet vs.) nedeniyle kalış talebi haklı görülen hâller.

Özellikleri ve Sınırlamalar

• İnsani ikamet izninde, diğer ikamet izni türlerinde aranan birçok şart aranmayabilir.
• Ancak bu izin, Bakanlık onayı alınmak kaydıyla verilir ve valiliklerce kararlaştırılır.
• Süresi belirlidir ve uzatma da mümkündür; izin veriliş şartları ortadan kalkarsa iptal edilebilir.
• Bu izinle geçirilen süreler, YUKK’un diğer ikamet izin sürelerine sayılmaz (yani toplam ikamet süresine eklenmez).

Red Kararları: Neden Verilir? Kriterler ve Usul Hataları

İnsani ikamet izni başvurusu red edilebilir; benzer şekilde zaten verilmiş bir izin de iptal edilebilir. Ama bu red ve iptal kararlarının dayandığı mantık, kriterler ve usul hataları çok önemlidir.

Red/Nedenler

Başvuru reddinin veya iznin iptal edilmesinin bazı yaygın gerekçesi şunlardır:

1. Şartların sağlamaması veya ortadan kalkması
   İnsani izin verilmesini gerektiren şartlar değerlendirilmiş ve başvuru sahibi bu şartları sağlamıyorsa red verilir.
2. Kamu düzeni, güvenlik, sağlık gerekçeleri
   Eğer idare, başvuru sahibinin kalışının kamu düzeni ya da güvenlik açısından risk oluşturacağı kanaatine varırsa red / iptal kararı alabilir.
3. Usul ve şekil eksiklikleri
   Belgelerin eksik olması, süresinde başvuru yapılmaması, usul kurallarına uyulmaması gibi hatalar red nedenidir. Mahkemeler, usule aykırılığı önemli bulur.
4. Geri gönderme yasağı hâlinin ortadan kalkması
   Başvuru insan hakları gerekçesiyle verilmiş olabilir; ancak geri gönderme yasağı ortadan kalkarsa izin iptal edilebilir.
5. Sağlık durumu, ithalat edilen yükümlülüklere uymama gibi ekstra şartların yerine getirilmemesi
   Örneğin ciddi bir hastalık durumu varsa ve tedavi imkânı varsa izin verilebilir; aksi durumda iptal kararı çıkabilir.

Usul Hataları ve Denetim

• İdari işlemlerde, özellikle yabancılar hukukundaki idari işlemler, usul kurallarına büyük ölçüde tabidir. Kararın gerekçesi açık ve anlaşılır olmalıdır.
• Usule aykırılık veya delilsiz kararlar, mahkeme tarafından iptal gerekçesi olabilir.
• Takdir yetkisinin kötü kullanılması da denetim konusu olabilir; yani idare mutlak bir serbestlikte değil, hukuk sınırları içinde hareket etmelidir.

Red Kararına Karşı Hukuki Süreç: İtiraz ve İptal Davası

Red kararının iptalini sağlamak için uygulanacak hukuki yollar ve süreç aşağıdaki gibidir.

1. Kararın Tebliği ve İtiraz Süresi

• Red / iptal kararı başvuru sahibine yazılı olarak tebliğ edilir.
• Kararın tebliğinden itibaren 30 gün içinde idareye yazılı itiraz başvurusunda bulunmak mümkündür. Bu başvuru, kararın yeniden değerlendirilmesini talep eder.
• Ancak bu itiraz yolu zorunlu değildir; doğrudan iptal davası açmak da mümkündür.

2. İptal Davası Açma Süresi ve Yetkili Mahkeme

• Kararın tebliğinden itibaren 60 gün içinde İlgili Mahkeme nezdinde iptal davası açılmalıdır. Bu süre, hak düşürücü süre niteliğindedir.
• Dava dilekçesiyle birlikte yürütmenin durdurulması talep edilmesi mümkündür; bu, dava sonuçlanana kadar red kararının uygulanmasını engelleyebilir.

 

3. Dilekçede Yer Alması Gereken Hususlar

Bir iptal davası dilekçesinde mutlaka bulunması gereken unsurlar:

• Davanın tarafları (davacı – idare), vatandaşlık ve kimlik bilgileri
• Red kararının tarih ve sayısı, tebliğ tarihi
• Kararın hukuka aykırılığına ilişkin gerekçeler (usul, esas hataları, takdir yetkisinin kötü kullanımı vs.)
• Somut delillerin (belge, tanık, bilirkişi raporu vs.) sunulması
• Yürütmenin durdurulması talebi (varsa gerekçeli olarak)
• Sonuç ve taleplerin belirtimi
• Dilekçeye eklenecek ekler (karar fotokopisi, kimlik fotokopisi, varsa belgeler)

 

4. Mahkeme Süreci ve Karar

• Mahkeme, davayı önce usulden inceler (yetki, süre, dava ehliyeti vb.)
• Ardından esas incelemeye geçer: red kararının gerekçesi, başvuru sahibinin durumu, idarenin takdir yetkisinin sınırları değerlendirilir
• Hukuka aykırı görülen karar iptal edilir; mahkeme, kararın idareye iadesi ve yeniden işlem yapılması talebiyle dava sonlandırabilir
• Mahkeme kararı olumsuz olması halinde üst mahkeme olan istinaf mahekmesine kararın itiraz edilmesi mümkündür. Ancak sürelere dikkat edilmesi gerekir.

5. Yürütmenin Durdurulması Önemi

• Yürütmenin durdurulması kararı, dava sonuçlanana kadar red kararının icrasının bekletilmesini sağlar
• Özellikle sınır dışı edilme tehdidi varsa, bu talep kritik olabilir
• Ancak yürütmenin durdurulması talebi kabul edilmeyebilir; talebin kabulü kriterleri mahkeme tarafından değerlendirilir.

Uygulamada Karşılaşılan Zorluklar ve Etkili Savunma Stratejileri

İptal davalarında muvaffakiyet sağlamak, doğru strateji ve delil sunumuna bağlıdır. Aşağıda dikkat edilmesi gereken hususlar ve pratik ipuçları yer alıyor:

1. Delil Toplama ve Sunum

• Başvuru sahibi lehine deliller özenle toplanmalı;  ikamet fiilleri, sağlık raporları, çocuk üstün yararı gerekçesi gibi unsurlar belgelenmeli
• İdare kararı somut değerlendirme içermelidir; sadece “takdir yetkisi” gibi genel ifadelerle yetinilmiş kararlara karşı itiraz etmek güçlü bir savunma zemini oluşturabilir
• Usul hataları, belge eksiklikleri, gerekçe eksikliği gibi iddialar güçlü şekilde ortaya konmalı

2. Takdir Yetkisi Sınırlaması

• İdare, takdir yetkisini keyfi veya aşırı kullanamaz; takdir yetkisi sınırları hukuka, ölçülülük ilkesine bağlıdır
• Mahkemeye takdir yetkisinin kötü kullanıldığına dair güçlü argüman sunulmalı

3. Çocuğun Yüksek Yararı İlkesi

• Eğer başvuru bir çocukla bağlantılıysa, çocuğun yüksek yararı gerekçesi detaylı gösterilmeli
• Bu ilke somut verilere dayandırılmalı, çocuğun eğitim, sağlık, sosyal durumu raporlarla desteklenmeli

4. Sağlık Gerekçeleri

• Ciddi hastalık durumu varsa, tedavi imkânları, seyahatin zarar vereceği tıbbi görüşlerle ispat edilmeli
• Tedavi sürecine ilişkin raporlar, uzman görüşleri önemli rol oynar

5. Sürelerin Takibi

• Tebligat tarihi, 30 gün itiraz, 60 gün dava süresi kesin sürelerdir. Bu sürelerin kaçırılması telafisi zor hak kayıplarına neden olabilir
• Yürütmenin durdurulması talebi mutlaka erken yapılmalı

6. Avukat Desteği

• Yabancılar hukuku alanında deneyimli bir avukat desteği oldukça önemlidir
• Avukat, hukuki analiz, dilekçe hazırlanması, delil sunumu ve süreç takibi konusunda uzmanlaşmış olmalı

7. Emsal Kararlar ve Mahkeme Kararları

• Emsal mahkeme kararları davacının lehine kullanılabilir
• Örneğin, çocuk üstün yararı gerekçesiyle red kararının iptal edildiği mahkeme kararları referans alınabilir

Sonuç ve Öneriler

• İnsani ikamet izni, diğer ikamet izin şartlarını sağlayamayan kişiler için hayati bir imkân sunar; ancak red ve iptal kararları da mümkündür.
• Red kararıyla karşılaşılması durumunda, 30 gün içinde itiraz veya doğrudan 60 gün içinde iptal davası açılması gereklidir.
• İptal davasının başarısı, delil sunumu, takdir yetkisinin denetimi, usul kurallarına uyum ve davacının özel durumunun güçlü şekilde ortaya konmasına bağlıdır.
• Sürelerin kaçırılmaması, yazılı savunmanın iyi hazırlanması, yürütmenin durdurulması talebinin doğru şekilde yapılması kritik adımlardır.
• Hukuki destek almak, özellikle karmaşık durumlarda (çocuk, sağlık durumu, sınır dışı tehdidi vs.) sonucu etkileyen bir faktördür.

 

İnsani İkamet İzni Reddi ve İptali – Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

1. İnsani ikamet izni nedir, kimlere verilir?

İnsani ikamet izni, 6458 sayılı YUKK’un 46 ve 47. maddelerine göre, olağan ikamet izinlerinin koşullarını yerine getiremeyen ancak Türkiye’de kalması insani nedenlerle gerekli görülen kişilere verilen özel bir ikamet türüdür.
Örneğin savaş, iç çatışma, doğal afet, çocuk üstün yararı, geri gönderme yasağı veya sağlık gerekçeleri bu iznin verilme nedenleri arasındadır.

2. İnsani ikamet izni ile diğer ikamet izinleri arasındaki fark nedir?

Diğer ikamet izinleri belirli amaçlara (turizm, aile, eğitim vb.) dayanır.
İnsani ikamet izni ise istisnai niteliktedir; amaç, kişinin mağduriyetini önlemektir. Ayrıca bu izinle geçirilen süre, genellikle Türk vatandaşlığına başvuruda sayılmaz.

3. İnsani ikamet izni başvurusu neden reddedilir?

Başvuruların reddi genellikle şu nedenlerle olur:

• Belgelerin eksik veya geç ibraz edilmesi,
• Kamu düzeni veya güvenliği riski,
• Sağlık ya da insani nedenin ortadan kalkması,
• Takdir yetkisinin olumsuz kullanılması,
• İdari sistem hataları veya mülakat tutanakları.

4. İnsani ikamet izni başvurum reddedildi, ne yapmalıyım?

Kararın size tebliğ edilmesinden itibaren:

• 30 gün içinde İl Göç İdaresi’ne itiraz dilekçesi verebilirsiniz.
• Veya 60 gün içinde doğrudan ilgili mahkemede iptal davası açabilirsiniz.
  Bu sürelerin kaçırılması durumunda dava hakkı düşer.

5. Red kararı kesinleşirse Türkiye’den çıkmam gerekir mi?

Evet, red kararı kesinleştiğinde kişi Türkiye’de yasal statüsünü kaybeder. Ancak dava açılmışsa ve yürütmenin durdurulması kararı alınmışsa, bu süre boyunca Türkiye’de kalmaya devam edilebilir.

6. İnsani ikamet izni iptal edilirse yeniden başvuru yapılabilir mi?

Evet, iptal kararı verilse bile yeni delil veya gerekçelerle yeniden başvuru yapılabilir. Ancak aynı gerekçelerle  tekrar başvuru yapılamaz.
Örneğin, sağlık durumu değişmişse veya geri gönderme yasağı yeniden doğmuşsa, başvuru yenilenebilir.

7. İnsani ikamet izniyle çalışma hakkı var mı?

İnsani ikamet izni doğrudan çalışma hakkı vermez, ancak kişi Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na ayrıca çalışma izni başvurusunda bulunabilir.
Bazı durumlarda, özellikle uzun süreli izin sahipleri için kolaylık sağlanır.

8. İnsani ikamet izni reddedilen kişi sınır dışı edilir mi?

Evet, eğer kişi hakkında başka bir yasal statü (örneğin uluslararası koruma veya aile ikameti) yoksa sınır dışı işlemi başlatılabilir.
Ancak dava açılması ve yürütmenin durdurulması kararı alınması durumunda bu işlem durdurulur.

9. Red kararına karşı yapılan dava ne kadar sürer?

Davalar genellikle 6 ila 12 ay arasında sonuçlanır.
Ancak yürütmenin durdurulması talebi birkaç hafta içinde karara bağlanabilir.
Eğer karar iptal edilirse, dosya yeniden Göç İdaresi’ne gönderilir.

10. Yürütmenin durdurulması nedir, neden önemlidir?

Yürütmenin durdurulması, mahkemeden geçici bir koruma talebidir.
Bu karar alınırsa, red veya iptal işlemi mahkeme süreci bitene kadar uygulanmaz.
Yani kişi sınır dışı edilemez, Türkiye’de kalmaya devam eder.

11. İnsani ikamet izni hangi sürede uzatılır?

Genellikle 1 yıllık süreyle verilir. Süre bitmeden en geç 60 gün önce uzatma başvurusu yapılmalıdır.
İdare, başvurucunun durumu değişmediyse uzatma talebini genellikle kabul eder. Ancak çok uzun süreler için insani ikamet izni verilmez.

12. İnsani ikamet izni iptal edilirse geçmiş haklarım kaybolur mu?

Evet, izin iptal edilirse Türkiye’deki yasal ikamet hakkı sona erer. Ancak kişi, mahkeme kararıyla iptal işlemini kaldırabilirse haklarını geri kazanır.

13. Dava açmadan önce idareye itiraz zorunlu mu?

Hayır, zorunlu değildir. İsteyen doğrudan dava açabilir.

14. İnsani ikamet izni reddedilen kişi turist vizesiyle tekrar gelebilir mi?

Hayır. İnsani ikamet reddi sonrası kişinin sisteminde tahdit kodu (örneğin V-70, Ç-150) işlenmiş olabilir. Bu kod kaldırılmadan vize alınması çok zordur.

15. Çocuğu Türkiye’de eğitim gören bir anneye red verilirse dava kazanılır mı?

Evet, genellikle mahkemeler “çocuğun yüksek yararı” ilkesini esas alır.
Çocuğun eğitim, sosyal çevre ve dil bağları Türkiye’de ise, red kararı iptal edilebilir.

16. İdarenin gerekçesiz red kararı hukuka uygun mudur?

Hayır. Her idari işlem gerekçeli olmalıdır.
Sadece “uygun görülmemiştir” ifadesiyle verilen karar, gerekçe eksikliği nedeniyle iptal edilebilir.

17. Dava reddedilirse yeniden başvuru yapılabilir mi?

Evet. Yeni delil veya farklı gerekçeler varsa (örneğin sağlık raporu, yeni ikamet adresi, aile durumu) yeniden insani ikamet başvurusu yapılabilir.

18.  İnsani ikamet izni başvurusunda hangi belgeler gerekir?

• Pasaport veya kimlik yerine geçen belge,
• Biyometrik fotoğraf,
• Adres beyanı,
• Gerekçeye dayanak belgeler (sağlık raporu, mahkeme kararı, doğum belgesi, vb.),
• Varsa önceki ikamet kartı veya sınır dışı kararına ilişkin belge.

19. İnsani ikamet izniyle vatandaşlık başvurusu yapılabilir mi?

Hayır. Bu izinle geçirilen süre, vatandaşlık başvurusunda gerekli “kesintisiz ikamet süresine” dahil edilmez.
Ancak daha sonra farklı bir ikamet türüne geçilirse, o süreler sayılır.

20. Dava sürecinde sınır dışı edilme riski var mı?

Evet, eğer yürütmenin durdurulması kararı alınmamışsa sınır dışı edilme riski vardır.
Bu nedenle dava dilekçesinde mutlaka “yürütmenin durdurulması” talebi yer almalıdır.

21. İptal davası kazandıktan sonra ne olur?

Mahkeme kararı idareye tebliğ edilir.
İdare, iptal edilen kararı kaldırarak insani ikamet iznini yeniden düzenler.
Bu aşamada kişi yasal statüsünü geri kazanır ve yeni kart çıkarılır.

22. Hangi illerde insani ikamet izni almak daha kolaydır?

Uygulamada Ankara, Antalya ve Mersin illerinde olumlu değerlendirme oranı daha yüksektir.
İstanbul’da ise başvuru yoğunluğu nedeniyle süreç daha uzun sürebilir. Nüfusu az olan şehirlerde insani ikamet izni değerlendirmesi daha etkili yapılır.

23.  İnsani ikamet izni hangi durumlarda otomatik iptal edilir?

• Sahte belge kullanımı,
• Kamu güvenliğini tehdit eden faaliyet,
• Uzun süre Türkiye dışında kalmak,
• Başvuru sırasında yanlış beyan.

24. İnsani ikamet izni alan kişinin ailesi de izin alabilir mi?

Hayır, doğrudan geçerli olmaz. Ancak aile üyeleri aile ikamet izni veya kendi durumlarına göre ayrı başvuru yapabilir.

25. Red kararına karşı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvurulabilir mi?

Evet, iç hukuk yolları (Türkiyede açılabilecek dava yolları ) tükendikten sonra AİHM’e başvuru mümkündür. Ancak bu süreç uzun sürdüğü için, öncelikle ulusal düzeyde dava açmak önemlidir.

26. Dava sürerken ikamet sürem biterse ne olur?

Dava açılmışsa ve yürütmenin durdurulması alınmışsa, süreniz bitse bile Türkiye’de kalışınız yasal sayılır. Ancak bu durumu Göç İdaresi’ne bildirmeniz gerekir.

27. İdare, mahkeme kararına rağmen izin vermezse ne yapılır?

Bu durumda “kararın icrası davası” açılabilir.
İdarenin mahkeme kararını uygulamaması, idari yargılama hukukuna aykırıdır.

28. İnsani ikamet izniyle eğitim veya sağlık hizmetlerinden yararlanabilir miyim?

Evet. İnsani ikamet izni sahipleri, Türkiye’de temel eğitim ve sağlık hizmetlerinden faydalanabilir.
Bu hak, özellikle çocuklar ve hastalar açısından önemlidir.